مفهوم عقل در اندیشه علی علیهالسلام
به امام علیه السلام عرض شد: عاقل را برای ما توصیف کن! فرمود: "خردمند کسی است که هر چیزی را در جای خود نهد".2
تعریف فوق، تعریف مفهومیِ جامعی است که همانند هر تعریف مفهومی دیگر، هنوز به حالت مشهود در نیامده است، فلذا ناچاریم شاخصه ایی را که ایشان به صورت اشاره به مفهوم فوق، بیان داشته اند متذکر شویم. تا مفهوم عقل برای خواننده، ملموستر شود. از طرف دیگر، بود و نبود یکی از این شاخصها در فرد یا گروهی نشانگر قوت یا نقص عقل آن فرد یا گروه میباشد.
الف. گفتار منطقی
علی علیه السلام فرمود: "از ویژگی خردمند آن است که چیزی را نگوید که امکان تکذیب آن داده شود".3 خردمند منطقا به گونه ای سخن میگوید که ضمن این که صغراهای سخن متقن میباشد، از توالی صغری و کبری نتیجه به دست می آید و به لحاظ منطقی قابل تکذیب نیست برخلاف "کانا"4 که سخن وی سست و نشان دهنده کاستی خرد اوست.
ب. گفتمان استدلالی
علی علیه السلام فرمود: "خردمند هرگاه سخن گوید آن را با حکمت و مثال همراه سازد ولی احمق هرگاه سخن بگوید به دنبال آن سوگند یاد میکند".5 خردمند ضمن این که به گفتار منطقی توانایی دارد، برای صحت گفتار خویش به حکمت یعنی استدلال عقلی و مثال یعنی یافته های تجربی استشهاد میکند؛ به عبارت بهتر به گفتمان استدلالی تن میدهد. در مقابل، فرد احمق قسم میخورد یعنی از طرف گفت وگو میخواهد بدون استدلالِ منطقی ـ تجربی حرف او را بپذیرد، که این شیوه گفتمان از نظر امام علی علیه السلام نشانه حماقت و بیخردی است.
ج. طرد باطل
"به علی علیه السلام گفته شد خردمند کیست؟ فرمود: کسی که باطل را [از خود] براند".6 خردمند نه تنها سخن بی پایه و اساس نمیگوید بلکه، سخنان بی منطق و باطل را همواره طرد میکند و تحت تأثیر القائات دیگران اقدام به باطل، از جمله گواهی دروغ و نظایر آن، نمیکند.
د. پیش بینی
علی علیه السلام فرمود: خردمندی به واقع رسیدن با ظن و تخمین و آگاهی یافتن به آنچه که نیست با به کار بردن آنچه که هست میباشد".7 (العقل الاصابة بالظن، و معرفةُ ما لم یکن بما کان)
طبق تعریف فوق، عقل یک فرآیند ذهنی است که فرد به وسیله آن از معلوم به مجهول پی میبرد و از مقدمات به نتیجه میرسد. پس مقصود علی علیه السلام از عقل همان خرد ریاضی است که شخص عاقل را به حل معادلات ریاضی قادر میسازد. البته عقل توسعه یافته میتواند "مسائل اجتماعی" را نیز درک نموده و همبستگی ها را پیدا کند.
ناگفته نماند، پیش گویی بدون استناد از شاخصه ای "خردورزی" نیست بلکه آینده نگریِ توأم با استدلال و پیشبینیِ همراه با برنامه از شاخصه ای عقل میباشد چرا که واژه تدبیر در سخنان علی علیه السلام این ایده را رهنمون میسازد که ایشان فرمود: "هیچ خِرَد چون اندیشیدن نیست".8
البته شاخصه ای دیگری نیز در سخنان علی علیه السلام برای مفهوم عقل بیان شده است که از ذکرش صرف نظر میشود. زیرا موارد مذکور، برای این مقال وافی به مقصود است. لیکن جهت روشنتر شدن مفهوم عقل در اندیشه علی علیه السلام و کنکاش بیشتر به مقتضای موضوع ذکر چند نکته خالی از فایده نیست.
1. عقل، غریزه خدادادی است که خداوند در بدو تولد در وجود انسان به ودیعت میگذارد. علی علیه السلام فرمود: "خرد، ذاتی و از ابتدای ولادت است".9
2. گرچه غریزه عقل در بدو تولد در وجود انسان به ودیعت گذاشته شده ولی بدون تربیت به منصه ظهور نمیرسد. از دیدگاه علی علیه السلام ، عقل طی فرآیند تعامل اجتماعی قدرت بروز پیدا میکند، ایشان میفرمایند: "خردمندی با تعامل([اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و... )ظهور پیدا میکند".10 هم او میفرمود: "خردمندی غریزهای است که تجارب اجتماعی آن را میپروراند."11
3. افرادی که از تعامل اجتماعی و تربیت انسانی محروم بمانند این غریزه خدادادی در وجود آنها به منصه ظهور نمیرسد12، و حتی افراد عاقل نیز اگر تعامل با دیگر خردمندان را ترک نمایند در خردورزی ایشان کاستی ایجاد میگردد؛ چه این که علی علیه السلام فرمود: "کسی که از خردمندان حرف نشنود عقلش بمیرد"13، فلذا توصیه میکنند: "با خردمندان چه دشمن، یا دوست، همنشین باش، زیرا خردمندی [آنها] بر خرد [تو] میافزاید."14
